ZiS-5W - Ludowe Wojsko Polskie

W tym wpisie zaprezentuję Wam model samochodu ciężarowego ZiS-5W, który odegrał istotną rolę zarówno w motoryzacji Armii Czerwonej, jak i Ludowego Wojska Polskiego podczas II Wojny Światowej. 

W latach 20 XX wieku Związek Radziecki rozpoczął  zbrojenia na szeroką skalę przygotowując się do wojny, która w zamiarach radzieckich przywódców, miała przynieść ogólnoświatową rewolucję. Aby Armia Czerwona mogła ruszyć na podbój świata należało zapewnić jej m.in. odpowiednie zdolności transportowe, a więc wyposażyć ją w przeróżne pojazdy mechaniczne, które dowiozłyby ludzi i sprzęt w rejon działań wojennych. Do tego potrzebne były m.in. samochody ciężarowe. W 1916 roku, a więc jeszcze w trakcie I Wojny Światowej, w Moskwie założony został zakład AMO (Awtomobilnoje Moskowskoje Obszcziestwo). Zakład zajmował się montażem samochodu ciężarowego Fiat F15 ter o ładowności 1,5 tony. Rok później, po wybuchu rewolucji bolszewickiej, produkcja w zakładach została ograniczona do wytwarzania silników, chłodnic i części zamiennych. W 1921 roku biuro konstrukcyjne zakładów AMO otrzymało polecenie opracowania i wdrożenia do produkcji samochodu ciężarowego. Powstały wkrótce samochód, nazwany AMO F15, był niemal wierną kopią montowanego wcześniej w tych zakładach Fiata F15 ter. Od pierwowzoru różnił się oświetleniem elektrycznym w miejscu gazowego, kształtem chłodnicy, mechanizmem kierowniczym i kabiną. Pojazd pokazano po raz pierwszy na defiladzie z okazji 7 rocznicy rozpoczęcia rewolucji październikowej. W latach 1924 – 1931 powstało 6285 samochodów ciężarowych AMO F15.

W międzyczasie, zdając sobie sprawę z konieczności produkcji nowocześniejszego samochodu ciężarowego rozpoczęto poszukiwania partnera zagranicznego. Po wysłaniu delegacji do Stanów Zjednoczonych zdecydowano się na licencję amerykańskiej firmy Brandt, która zaoferowała model Autocar CA o ładowności 2,5 tony. Przez około 9 miesięcy produkcji w roku 1931 zmontowano 1631 samochodów ciężarowych AMO-2. Samochód ten produkowano równolegle z AMO F-15. Po rozbudowie zakładu w 1931 i zaprzestaniu produkcji modelu F15 postanowiono nieznacznie zmodernizować model AMO-2. Zmodyfikowany pojazd otrzymał oznaczenie AMO-3, a jego produkcja ruszyła w 1931 roku. Łącznie wyprodukowano 34 315 tego pojazdu (podawana jest także liczba 34 969 egzemplarzy tego samochodu oraz 359 sztuk autobusów bazujących na tym pojeździe). Liczba ta była o wiele mniejsza od zapotrzebowania zgłaszanego przez Armię Czerwoną oraz gospodarkę. W 1933 roku pojazd zmodernizowano po raz kolejny. Przede wszystkim zwiększono jego ładowność z 2,5 do 3 ton, a także zmodyfikowano gaźnik, filtr powietrza, skrzynię biegów, układ hamulcowy, układ przeniesienia napędu, chłodnicę oraz kabinę kierowcy. Dzięki tym zmianom samochód miał lepsze charakterystyki techniczne. Egzemplarze przedprodukcyjne były oznaczone AMO-5, jednak wkrótce zakłady przemianowano na ZiS (Zakłady im. Stalina) i samochód trafił do produkcji seryjnej jako ZiS-5. Pojazd ten dał się poznać jako konstrukcja niezawodna i odporna na ciężką eksploatację w surowych warunkach klimatycznych występujących na terenach ZSRR. Szczególne uznanie zdobył silnik tego samochodu, który można było uruchomić nawet przy dużych mrozach, a przy tym spalał benzynę gorszego gatunku. Produkcja tego samochodu zakończyła się dopiero w 1955 roku (Zakłady URAL-ZiS). W latach 1934 - 1948 wyprodukowano prawie 600 tysięcy egzemplarzy tego modelu.

Samochód ciężarowy ZiS-5 napędzał chłodzony cieczą benzynowy sześciocylindrowy silnik rzędowy o pojemności 5555ccm i mocy 73 KM. Prędkość maksymalna pojazdu wynosiła około 60 km/h. Na 100 km pojazd potrzebował 33-34 litry benzyny. Masa własna pojazdu to 3100 kg.
Na bazie samochodu ZiS-5 powstały liczne wersje i odmiany specjalistyczne:

- Trzyosiowy model ZiS-6 o napędzie 6x2 i ładowności 4 ton. Przed inwazją Niemiec na Związek Radziecki, Armia Czerwona wykorzystała podwozia ZiS-6 do montażu wyrzutni rakietowych BM-13-16 Katiusza.

- Autobus, oznaczony ZiS-8 produkowany w latach 1934 - 1938. Wykorzystywany w roli autobusu sztabowego.

- Autobus sztabowy ZiS-16 produkowany w latach 1938 – 1942.

- Półgąsienicowy samochód ZiS-22 produkowany w latach 1938 – 1942.

Utworzone w 1943 roku Ludowe Wojsko Polskie  otrzymało od Związku Radzieckiego samochody ciężarowe różnych typów, w tym ZiS-5. Jak pokazuje znany mi materiał ikonograficzny do jednostek trafiły pojazdy produkcji wojennej o uproszczonej konstrukcji, oznaczone ZiS-5W. Wersja ta charakteryzowała się zastosowaniem materiałów drewnianych w miejsce wcześniej stosowanych metalowych. W praktyce nie stosowano tego oznaczenia, opisując pojazd po prostu jako ZiS-5. Nie można jednak wykluczyć, że w służbie mogły się znaleźć również pojazdy wyprodukowane przed niemieckim atakiem. Samochody ciężarowe ZiS-5 były wszechstronnie wykorzystywane przez Ludowe Wojsko Polskie w niemal wszystkich jednostkach i rodzajach wojsk. Przykładowo w 1 Brygadzie Pancernej w lipcu 1943 roku znajdowało się 28 samochodów ciężarowych ZiS-5, które w maju 1944 roku uzupełniono o kolejne 9 samochodów.

Powyżej - Siedlce nad Oką, 1943 rok. Samochód ciężarowy ZiS-5W holujący armatę przeciwpancerną kal. 45 mm należący do 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Rzuca się w oczy brak reflektora. Poniżej - Motocykl Harley-Davidson WLA i samochód ciężarowy ZiS-5W należące do Ludowego Wojska Polskiego.

O tym samochodzie krążył popularny w 1 Dywizji Wojska Polskiego dowcip "Zis piat, z góry jechać, pod górę pchać". Ludowe Wojsko Polskie wykorzystywało także trzyosiową wersję ZiS-6 o ładowności 4 ton. Niestety łączna liczba samochodów typu ZiS-5/ZiS-6 w służbie Ludowego Wojska Polskiego jest w praktyce nie do ustalenia. Wiadomo, że z chwilą zakończenia działań wojennych 2 Armia Wojska Polskiego posiadała 210 egzemplarzy samochodów ZiS-5. Łącznie w okresie 1943-1945 w służbie Ludowego Wojska Polskiego mogło znaleźć się nawet do 3000 egzemplarzy ZiS-5/ZiS-6, które w służbie pozostały do połowy lat 50 XX wieku. Wówczas zostały one zastąpione nowocześniejszą konstrukcją - ZiS-151, której miniaturę prezentowałem już jakiś czas temu. Pewna ilość samochodów ciężarowych ZiS-5, które najczęściej pochodziły z zapasów LWP, zasiliły tabor państwowych podmiotów gospodarczych oraz instytucji. Przykładowo tuż po wojnie jeden ZiS-5 wykorzystywany był jako pojazd gospodarczy w Wydziale Ruchu Drogowego stołecznej Milicji Obywatelskiej. Kolejny egzemplarz tego typu był na stanie Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Łodzi.

Pojazdy ciężarowe w Ludowym Wojsku Polskim nie miały łatwego życia bowiem często jeździły przeładowane, a ich kierowcy w znakomitej większości dopiero uczyli się swojego fachu. Trudy wojennej eksploatacji najprościej zobaczyć po stanie wizualnym pojazdów. Jeśli zaś chodzi o kwestie mechaniczne to interesująco zobrazował je kwatermistrz Ludowego Wojska Polskiego Witold Bacciarelli w swoich wspomnieniach zatytułowanych Nic bez nas się nie działo. Ze Wspomnień kwatermistrza. Autor wspomnień pisze: "Naprawy samochodów dokonywał sam kierowca i tylko w miarę posiadania części". Zdarzały się więc i takie sytuacje, które przytacza wspomniany kwatermistrz: "ZiS-5 jeździł bez hamulców […] części nie było, a jeździć musieliśmy, jeździliśmy więc bez hamulców".

Prezentowany model został wyprodukowany przez firmę Nashavtoprom, a do mojej kolekcji trafił na początku tego roku, kiedy odkupiłem od kolegi Qliga znaczną część jego kolekcji. Qlig w swoim modelu wprowadził modyfikację polegającą na dodaniu orurowania. Choć nie jest ono idealne to postanowiłem je pozostawić gdyż w moim odczuciu oddaje klimat prowizorycznych przeróbek dokonywanych przez żołnierzy w trakcie działań wojennych. Zmianą, którą wprowadziłem po otrzymaniu modelu było jego przemalowanie na kolor bardziej odpowiadający malowaniu pojazdów Armii Czerwonej z okresu II Wojny Światowej.

Warto przeczytać:

- W. Bacciarelli, Nic bez nas się nie działo. Ze Wspomnień kwatermistrza, Warszawa 1979,

- N. Polikarpov, ZiS-5, Warszawa 2004,

- A. Zasieczny, Broń Wojska Polskiego 1939-1945. Wojska Lądowe, Warszawa 2006.